Bispevegen frå Fyresdal i Telemark til Valle i Setesdal

Innledning
Turen er 30 km lang (vi målte 32 km på GPS). Det kan være lurt å delta på Bispevegmarsjen som arrangeres i starten av august hvert år. Kontakt Valle IL eller Valle kommune for mer info. Se også lenke her.

Vegen er veldig godt merket og det er mulig å overnatte på DNTs Hovstøyl som ligger 1 time fra startpunktet. Vi brukte 7 timer med tre pauser. Veien er lettgått og det er vanskelig å tro man går 30 km og er oppe på 1100 moh. Det eneste utfordrende er kanskje den bratte nedstigningen ned til Valle. Ingen problem å gå turen utenom marsjen, den eneste utfordringen er å komme frem til startpunktet med bil.

Sjekk Fyresdal kommune sin historiske beskrivelse i lenken. Wikipedia 

Bispevegen er den gamle veien mellom Tveitebø i Valle og Kleivgrend i Fyresdal. Veien går gjennom heiedalføret Finndalen.

Da Telemark ble lagt til Stavanger bispedømme måtte biskopene finne korteste rute gjennom bispedømmet. Det ble Bispevegen. Den siste biskopen som reiste på visitas over fjellet langs Bispevegen var Jacob von der Lippe i 1844.

Med bedre utbygde kommunikasjonslinjer nord-sør gjennom Setesdal og Fyresdal fra 1840-tallet ble det ikke lengre nødvendig med heieveien.

Hvert år arrangeres turmarsjenBispevegmarsjen av Valle IL og Fyresdal IL over fjellet. Husk å melde deg på, se lenke. Stibeskrivelse 

Følg kartet. Først er det noe stigning de første minuttene. Så går det slakt oppover ganske lenge. Etterhvert går stien nedover og en er i et blåbær dekket lavland landskap. En går over mange myrer, ser tjern og større vann, går langs bekker og hele tiden på meget god og merket sti.

Så kommer en til en rødmalt støyl og en går bratt oppover langs bekken og det frodige landskapet.

Etter et par kilometre kommer du til Valevatnet der det ligger flere hytter rundt. Digert vann og flott utsikt. Sjekk kartet og få med Rolvskvil.

Utsikten blir bare finere og finere og snart er du på vei den bratte stien nedover mot Valle. Følg veien bortover mot Valle skule, se kartet. Så er turen der Bispevegmarsjen baserer seg på ferdig gått.

Sagn mottatt fra Fyresdal turlag

Bispevegmarsjen: Kvart år sidan 1982 har Valle IL og Fyresdal IL arangert «Bispevegmarsjen». Dette er ein organisert turmarsj som startar ved Nøs før Øysædammen i Fyresdal, og avsluttast ved Valle Skule. Turen går over eit interessant og spanande heiområde. Dette er på alle måtar eit vakkert heiområde med store variasjonar frå frodige skogslier og myrområde til høgfjellsområde over 1000 m med snaufjell, rabbar og blokkmark. Marsjen er omlag tre mil lang med kart over løypa.

Langt inne på fjellet mellom Setesdal og Telemark, ligg ein einsom dal. Det er Finndalen «og tussar tassa i vaate myrar og lyngklædde bergknausar, og draugar vakta glimande gull i gamle haugar, og hulder smatt millom grøne buskar, og naaljos brann stilt over djupe og dulpe dilpar, eller blakra over strøymande surte-vatn med rot-tevjande gyrme i botnen. Og orm og ødlor smatt millom skogrask og røysar og morkne mannebein.

og tusund gløymde eller usagde sogor gjekk som sukkande kviskring gjenom lufti millom soleglad og gry. -»

Torgeir Bjørnaraa.

Sagnet fortel at her levde både konge, prest og vanlege folk, men Svartedauden la dalen mest så godt som aude. Seinare blei Finndalen Valldølens frodige støylsdal.

Tvers over fjellet og dalen gjeng ein gamal veg. Bispevegen. Namnet har den frå den gongen bispane hadde ferdselsvegen sin her.Geistligheten kom med evangeliet austfrå, og det bar mot slutten på deira lange reise gjennom bispedømmet. P.A. Munch skriv at dette « var den fjeldvej, som bisperne, da Thelemarken lagdes til Stavanger stift, fandt mest brugt og passabel. I 1270 var Setesdalen og Telemark under Stavanger bispestol. Ein trur at det ikkje er så mange bispar som har ridd eller trava over Austheiane. Vi veit at biskop Jens Spidberg reiste over Austheia i 1761, og at biskop Jacob von der Lippe skal ha vore den seiste geistlege som nytta seg av Bispevegen. Men ikkje bare geisligheten sveitta seg over fjellet, Pilgrimane vandra på snaufjellet og gjennom dalen, barbeinte, eller tre stig fram og eit tilbake for dermed å gjera botsgangen sers verknadsfull. Men vi gjeng utifrå at vegen har vore i bruk lenge før 1270, og at den etter alt å døme var eit viktig bindeledd mellom Aust og Vest-landet.

Bispevegen startar ved garden Jordet i Valle og gjeng fram til garden Lien i Kleivgrend.

Bispevegen var også friar og bryllupsveg, viktig for å motverke inngifte, som i lang periodar var eit problem for valldølane.

Fjellvegen frå Valle til Fyresdal er bortimot tre mil lang, og dølane måtte belage seg på ein lang tur. Stigen er godt varda og sidan slutten på tjugeåra har turistforreninga merka den med sin karaktersistiske raude T. Det seiast at dølane bruka å kalle vardane for bispar, og verdige ser dei ut der dei peikar ut retninga i landskapet. Ein av biskopane som drog over fjellet ein gong spurde ein gut som var med på ferda om grunnen til dette: «Jau», sa guten, «dai stende der å syne veijin, men sjave gange dai han inkje».

Sagnet seier og at på Skorestøyl stansa bispane og tok ein dugeleg rast før dei fotsette turen, og soga seier at menyen ikkje var særleg «Bispeleg»

Frå Skorestøyl tok valldølane, etter tradisjonen, over transporten av bispane frå fyresdølane. Etter den «duglige rasten», ein varm sommardag i den lette høgfjellslufta, kan vi tenke oss at bispane var mild stemd når det det gjaldt sine sogneborn frå den ville dalen.

Valldølane var ikkje bare kjend for sin villskap og list, men også for sitt mot og uppfinnsamheit.

Dei sveitte biskopane som blei ekskortera nedover dei bratte bakkane, hadde utsyn til eit av landets mest lukka dalføre. Med ein befolkning av eigenrådige individualistar, ofte med eit fylgje som tala ein dialekt dei forsto lite av, må det ha vore litt av eit triumftog for valldølane. Der finnst mange historiar frå desse ekskortane av geistlege menn. Det er dølane som representera fornuften. Den seiste biskop som drog over vegen Jacob von der Lippe, blei då han kom til Skorestøyl møtt av den karakteristiske setesdal- huvinga frå li til li. Han spurde kva dette betydde. «Deter ei kjærleg helsing» fekk han til svar frå presten som fylgde han over fjellet. Men setesdals huvinga har også sitt eige språk, med både over og undertonar, som bare dølane kjende.

På Bispevegens høgaste punkt ligg Rolvskvil, 1140 m.o.h. Denne steinsettinga, som kan likne ei steinrøys, skal etter sagnet vere nattleiet til manndraparen Rolv frå Tveitebø. Der finnst inga foklaring på kvifor han vart manndrapar, men at han tok liv. For å berge livet skulle han ligge på høgaste fjelltoppen på sjølve jolenåtta. Han fekk lov til å ha på seg så mange klede som han orka å gå med frå dalen og opp. Han ville trenge mykje for å beskytte seg mot både den utvendige og innvendige kulda. Det å liggje ute ei jolenått var å spile høgt spil med både tru og overtru, og for den som tok liv. Der fannst «småfolk» inne i berget, trudde dei fleste, og ingen av dei som sto på godfot med dei var ute ei jolenått. Rolv hadde på seg sju fulle kledningar sei soga og han overlevde.

Rolv si seng ligg på snaufjellet, på eit av dei mest væirharde stadane langs Bispevegen. Den dag i dag kan vi sjå Rolv sitt leie. Det er ei seng som målar 190 cm og er innramma av større og mindre steinar lagt rundt som ein voll. Ei liten låg stein ligg inne i senga. Det var Rolv si hovudpute. Det var her han låg ei kald jolenått og trassa makter som var større enn han sjølv.

Like burtanfor, litt aust for Rolvskvila ligg Brudeledet. Her har det gått brurefylgje over fjellet.

Ikkje så reint sjeldan fann det stad giftarmål mellom fyresdølar og valldølar. Når brudefylgjet passera høgdepunktet ved Rolvskvila la dei opp vardar og steinar for å syne kor stor brudeføgjet var. Dei vaksne la kvar sin stein langs vegen, brud og brudgom bygde kvar sin varde.

Framleis ligg steinrekkjer og blokkar oppe langs Bispevegen og minner om gamle skikkar. Det gjekk gjætord om eit stort brurefylgje som gjekk over Rolvskvilheii 10. juni 1766. Det var rike folk på båe sider i slektene. Brudgommen Torjus G. Hoptu eigde tri hudar, og brura, Gunnhild eigde fire hudar i Bergland. Brudeledet skal vera til minne om dette fylgjet.

Du vene Finndal med vatn og lier

og sus av segner frå gamle tider

Her minni lyser så bjart og blid

frå barneåri og ungdomstid.

Dei blaute myrar og vatn og lier,

dei ligg der traust som i gamle tider.

Ja like fagert er soleglad,

og Opte enno kved same kvad.

Torjus Åkre.

Utover heian eg gjekk og reika

den svale vinden kring blesa leika.

Og heggen blømde og gauken gol,

det var so hjarta bå gret og lo.

Alexander Seippel.

Dikt og tekst er utdrag frå boka Bispevegen gjennom Finndalen

Av Hannelore W. Langstrøm

Rolf Langstrøm

Og Øystein Lønn.

Dreyer Bok Stavanger 1884.

Setesdalswiki

Bispevegen er ein gamal ferdsleveg over heia mellom Valle og Fyresdal. Han gjekk frå Tveitebø over heia gjennom Finndalen til Kleivgrend i Fyresdal.

Frå 1200-talet og fleire hundreår frametter var Stavanger administrasjons- og handelssenter for landsdelen. Etter kvart som Agder fekk sin eigen administrasjon, frå 1500-talet, måtte setesdølane meir og meir legge ferdsla austover. Setesdal Austhei og Bispevegen overtok då mykje av den ferdsla Skinnevegen hadde hatt tidlegare.[1] Den første delen av vegen, frå Valle til Finndalen, var også ein mykje brukt støylsveg for valldølane.[2]

Etter oppstiginga frå Tveitebø opp Syndre Skòr kjem ein til det høgste punktet på ruta (1140 moh.). Her ligg Rolvskvil, ei segnomsust likkvile.[3]

Rolvskvil er ei likkvile på austheia i Valle. Ho ligg på snaue berg ved det høgaste punktet langs Bispevegen, 1140 moh., etter oppstiginga frå Tveitebø opp Syndre Skòr. Ho er ei oval, 1,9 meter lang likkvile. Hovudsteinen minnar om ein kodde (ei hovudpute) og ligg i den sør-vestre enden der berget er høgast, så ein ser mot nordaust når ein ligg i likkvila. Utsynet innover i Finndalen opnar seg her.

Ein reknar med at Rolvskvil er frå førreformatorisk tid. Ho er automatisk freda.

I Johannes Skar, Gamalt or Sætesdal, band I, side 26 skriv Skar om segna om Tveitebøkjempa Rolv. Han drap ein mann. Han skulle sleppa dødsstraff om han låg ute julekvelden, med så mange lag med kledningar han klarte å gå med. Rolv gjekk med sju fulle kledningar.

«Segna om å sleppa dødsstraff ved å overnatte jolenatta med sju klede utanpå kvarandre, går berre om denne eine likkvila. Det er påfallande. Og det endå ein finn mange andre likkviler med liknande hovudstein. [---] Rolvskvil er nok eigentleg ei likkvile. Men så har folk dikta opp denne segna om ein levande mann», skriv Torfinn Normann Hageland i storverket sitt om brudled, likkviler, varp og andre steinsetjingar på Agder og i Rogaland.

Brudle eller brudled er lange steinrekkjer på flate berg langs gamle ferdselsvegar. Ofte startar rekka med ein pikkstein, eller det er pikkstein i nærleiken. Ordet betyr brudefylgje. Ein finn dei bare på Agder og i grensestroka mot Rogaland og Telemark.

Formen og storleiken på steinane kan variere sterkt, også i same brudledet. Dei kan vere fleire mannsløft store. Ofte er steinane størst i den eine enden og minkar mot den andre, men ein kan også sjå at dei er størst på midten. Lengden kan vere frå seks, sju steinar til over 70.

Valle

1. Brudleberg på Besteland. Stadnamn

2. Brudleberget ved Reigårdsstøylen på Nordmannsvegen Brokke-Suleskar

3. Brudle nær Floti i Evardalen på eit berg nord for bilvegen

4. Ved Rolvskvil på vegen Homme-Finndalen er det 7-8 brudled

5. Heddefjødd på vegen Stavdalen-Finndalen. Brudle på 16 steinar som ligg aust-vest